Como era ser nena na Compostela dos anos trinta?
Era pasar moita fame, pasar moito frío e moito medo, polo ensino que nos daban as monxas na escola; e, aínda así, xogar xogabamos, porque axudaba a espantar a fame; que eu comín pan de todas as cores. Naquela Compostela case que era un delito rir ou xogar. E se era na Semana Santa, non che digo nada! Como nos reprochaban que nos puxeramos a xogar ao carón do noso postiño de castañas e froita na praza de Mazarelos. Tamén nos dicían que ao crego lle había que contar todo, mesmo os pensamentos e contestarlle a todo, pero eu nunca lle dixen que a miña nai era atea. Era consciente de que dicilo podía ser a morte dela. Así era ser nena naquela Compostela.

E a ensinanza? Como era?
Lembro unha mestra que ía para monxa, da que eu como nena que era non sabía dicir se era máis fea que mala ou máis mala que fea. Aquela mestra da Milagrosa tomouna cunha amiguiña miña galegofalante, que coma min tiña as manciñas cheas de frieiras. A mestra poñíaa diante de todas as rapazas para tomarlle a lección, pero a nena por cada palabra en castelán dicía catro en galego, así que a mestra batíalle coa regra nas manciñas cheas de frieiras ata facerlle sangue, e a continuación poñíalle unhas orellas de burro de cartón e un cartel nas costas que dicía: «Yo no se hablar. Yo soy una burra». A aquela rapaza eu nunca lle escoitei un laio, a pesar dos ríos de bágoas que lle caían pola cara mentres a mestra a paseaba por toda a escola para que as demais rapazas se burlaran dela.

Como Galicia, a súa casa foi un matriarcado de libro?
Foi. Na miña casa non había homes. Na miña casa eramos a miña nai, a miña avoa, a miña irmá e mais eu; e, cando había que solucionar algo, tiñamos que facelo as mulleres. Alí non había un home ao que lle tiveramos que render acatamento nin que nos solucionase problemas. A miña nai traballaba de serventa e a miña avoa ía ás aldeas buscar verduras que logo vendía no mercado. Tamén era a escribinte e a lectora das cartas das peixeiras que non sabían escribir nin ler. A avoa era moi querida, e para min resultou extraordinaria. Foi á escola dous anos e lía a Verne e a Dumas. Tiña un galego fermoso, pero ás súas fillas e ás súas netas tiña que falarlles en castelán… Como me gustaba andar con ela por Compostela!

Cantas Maruja e Coralia hai na súa memoria de Compostela?
Elas eran curmás do meu pai. Curiosamente, eu era filla dun policía e elas dun anarquista! Foron unha pincelada de alegría en Compostela, dúas mulleres ás que tolearon, dúas modistas e bordadoras ás que ‘visitaban’ a calquera hora do día ou da noite e ás que lle tiraban todo; incluso se falaba e se fala de que foran violadas pola policía no Pedroso. Aquí tiñamos tolos ou que se facían os tolos, porque era do único xeito no que se podían dicir catro palabras. Lembro, por exemplo, a Modesto o churreiro, un home dunha intelixencia incríbel, do que todo o mundo dicía que estaba tolo, e que como tal actuaba. Dunha vez que estivemos seis meses sen graxa nin aceite, Modesto colgou diante do concello unha tixola toda esfuracada cun papeliño que dicía: «Ya que no tengo aceite ni grasa, ¿para qué te quiero en casa?». E noutra ocasión chamou á Fiscalía de Taxas, que era a que distribuía o racionamento, pedindo que o puxeran con Alí Babá. Do outro lado contestáronlle: «¡Aquí no hay ningún Alí Babá!», e entón pediu falar cun calquera dos corenta ladróns. Tamén lembro a Joseíño o da guerra, un home que non se metía con ninguén, que pedía só cando tiña fame. Joseíño, que debuxaba moi ben avións bombardeando e que falaba da III guerra mundial, xuntou un día uns cartiños no seu tangarolo e foi comer a potaxe á Cociña Económica. Logo de servirllo, a monjita comprobou que lle faltaba un patacón de peseta e de inmediato quitoulle o prato de diante. El, perturbado e esfameado, empezou a chamarlle de todo. De inmediato, as monxas chamaron a Garda Civil que lle rompeu o peito a culatazos. Sacaron o cadáver pola parte de atrás, onde atendían as peixeiras mentres se acometían unhas obras na Pescadería Vella e que, cando viron aquel espectáculo, se ergueron cos coitelos contra a Garda Civil e contra as monxas. A miña avoa, que o presenciou todo, describiuno como o peor crime da guerra. E, namentres as mulleres do peixe estiveron alí, non deixaron que as monxas volveran abrir aquela porta baixo ameaza de liquidalas. Por un patacón! E, pese a ser moitos os que coñecían estas historias, a xente calaba. Polo medo.

A guerra e a posguerra roubáronlle a infancia a Luz Fandiño?
Da guerra non me acordo moito; só do que me contaban a miña nai e a miña avoa. A posguerra foi o peor. Os toque de queda e os coche da Falanxe rompendo o silencio. O ir e vir, de porta en porta, se podían sospeitar que eras republicano ou comunista… Estando eu na Arxentina, atopeime con dous velliños que estiveran agochados na nosa casa; un cunha pena de morte enriba e o outro, Ramiro, con dúas. A nosa casa no Sar tiña unha saliña, un cuarto e a cociña, en cuxo desnivel se agochaban ambos os irmáns e onde tiñan que estar deitados. Eles baixaban para asearse e para comer, cando había algo que comer. Escoiteilles dunha vez falar, e disto acórdome moi ben, sobre as penas de morte. A miña nai non entendía para que lle puxeran dúas penas de morte a Ramiro, se cunha vez que o mataran xa chegaba, ao que el replicou que había quen tiña cinco penas, por se viña un indulto co que podía librar dúas! Foi moito terror. A min exaspérame que xente da miña idade non se lembre de nada. Acorda, acorda. Como non van lembrar! Ata lembro que cando chegaban as alfarrobas á estación para alimentar os cabalos do exército, iamos ver se caía algunha porque a nós sabíannos a chocolate, sabíannos de marabilla! E se lles cantabamos algo aos soldados dábannos máis alfarrobas, así que cantabamos, por un cacho de pan e sen el tamén cantabamos! Cantas artimañas infantís! Así é que agora, cando visito os colexios, o que lles digo aos nenos e ás nenas e que coiden a súa escola como se fose a súa casa.

Conseguiu a emigración arrebatarlle a xuventude?
Houbo quen triunfou. Ou te explotaban ou explotabas e eu, como para explotar non sirvo, fun explotada miserabelmente; pero non fun a única, oxalá fora a única! Iamos reclamados cunha carta, como se dun contrato de traballo se tratara, por xente da familia. No meu caso foron unhas curmás da miña nai. Durante tres anos puxéronme a traballar no Hotel Normandía de Miramar, que estaba a 550 km de distancia de Bos Aires, pois con máis de medio millón de galegos na provincia de Bos Aires, xa non nos deixaban traballar a menos de 500 quilómetros da capital. En principio ía para axudar na cociña, pero carguei con todo: lavar as sabas a man, pasar o ferro… Nunca souben canto gañaba porque era a curmá da miña nai quen ía cobrar, porque eu daquela era menor. Entón, as mulleres eramos menores ata os 25 anos! Foi duro, moi duro. Foron os anos mais amargos da miña vida, porque aquí pasei fame, pasei medo, pasei frío, pero tiña o agarimo da miña nai e da miña avoa. Pero a miña nai faleceu no 51 e eu embarquei xusto ao ano. Lembro a pobriña da miña avoa chorando e pedíndome que non marchara. Foi arrepiante! Esa mesma escena volvín vela despois en moitas aldeas: a das nais desfeitas despedindo os fillos que sabían que non ían volver ver.

Vostede escribiu que «O pan do emigrante non é pan de envexar». Coñecemos realmente a verdadeira historia da nosa emigración?
En absoluto! Para don Manuel Fraga non eramos emigrantes, que no pasaporte ben o poñía: pasaporte turístico apto para todos os países do mundo menos Rusia e satélites. Outros emigrantes coma min téñenme dito que non eran emigrantes senón turistas! Daquela non sabiamos de onde saiamos nin cara a onde iamos. Eu non podía imaxinar sequera a inmensidade do mar.