A súa obra remítenos deseguida a un lugar coñecido, que sentimos familiar. O escritor galego e en galego máis lido e traducido de todos os tempos é un home tranquilo, de mirada e voz penetrantes e ideas firmes. Defensor sen concesións da ecoloxía e o feminismo, Manuel Rivas (A Coruña, 1957) mantén un compromiso ineludíbel coa «procura da verdade», reivindicando a democracia e a liberdade. A memoria, o amor e a esperanza constitúen a liña vertebral da creación deste mestre da palabra escrita.
Manolo, ti sempre tiveches claro que querías escribir. Con só quince anos entraches a traballar en El ideal Gallego. Como se manifestou esa vocación tan temperá?
Claro, eu non teño constancia dun día no que dixera vou ser escritor, pero si penso que foi unha vocación de cedo. De feito, comecei a traballar no xornal porque me parecía o mellor xeito de ser escritor. Ou sexa, que eu ter tíñao na cabeza.
E que é o que recordas daqueles inicios no oficio?
Lembro, por exemplo, como un detalle que me chamara moito a atención, que eu ía facerlle unha entrevista a Rafael Dieste, que volvera do exilio. A min fascinárame moito o seu libro de contos Historias e invenciones de Félix Muriel, á parte de Dos arquivos do trasno, e entón buscando como localizalo atopeino na guía telefónica e alí poñía: «Rafael Dieste. Escritor».
Viña a profesión xunto aos nomes na guía?
Non, non, que va. Había xente que si, como avogados, fontaneiros… Pero eu penso que el era o único que figuraba en calidade de escritor. E dixen para min, eu tamén quero aparecer na guía telefónica como escritor [ri]. Con isto quero dicir, que era o que realmente me emocionaba desde había tempo. Eu no meu inconsciente, se procuro cando puido nacer a vocación, sitúoa nunha infancia na que me gustaba moitísimo escoitar a xente. Fágoo supoño que dunha maneira literaria, porque a vida penso que ten moita vocación literaria, o que pasa é que ás veces non a deixamos desenvolver. Eu pasmaba moito. Gustábame moito, por exemplo, escoitar as mulleres cando estaban a lavar a roupa no río.
«Eu no meu inconsciente, se procuro cando puido nacer a vocación, sitúoa nunha infancia na que me gustaba moitísimo escoitar a xente. Fágoo supoño que dunha maneira literaria, porque a vida penso que ten moita vocación literaria, o que pasa é que ás veces non a deixamos desenvolver. Eu pasmaba moito. Gustábame moito, por exemplo, escoitar as mulleres cando estaban a lavar a roupa no río»
Es de Monte Alto, naciches na rúa Marola, pero tamén do Castro de Elviña. Cal destes lugares te marcou máis?
Si, eu vivín en Monte Alto e logo no Castro de Elviña, que son mundos psicoxeograficamente que semellan antípodas, pero que son moi complementarios. Pasei de vivir a carón da Torre de Hércules a vivir no que era o rural, o mundo campesiño e obreiro coruñés, nese barrio que á xente non lle gustaba que lle chamaran barrio. Estaba o Castro de Elviña e despois A Coruña. Entón aí atopeime con cousas que non había en lugares máis afastados, ou que podías pensar que estaban etnograficamente máis conservados. Había un Entroido incríbel, recordo as festas de defuntos coas caveiras, o Halloween viviámolo alí de nenos. É das primeiras visións que teño cando nos trasladamos alí.
Volvendo ao que dicías de que eras «pasmón», na túa obra máis persoal, As voces baixas, dis que a literatura ten a forma dunha boca, dun rumor. Era iso o que te facía quedar á escoita?
Si, eu cando estaban as mulleres lavando no río quedaba alí, os compañeiros chamaban por min para ir xogar e eu nin os oía. E, por suposto, tivo unha importancia central nesa escoita un lugar que é para min un epicentro, un almeiro, un Aleph, que é a casa campesiña do meu avó. A miña avoa non a coñecín. O outro avó era carpinteiro e a súa muller, Dominga, costureira. Pero o avó campesiño era de Corpo Santo, en Tabeaio, nas Mariñas coruñesas, que segue a ser igual a día de hoxe. Aquela casa, para min, é onde sitúo a orixe de moitas cousas. Un lugar cósmico, universal. Eu pasaba alí bastante tempo e a miña nai eran dez irmáns, dous morreron na posguerra pasando moita necesidade cando eran pequeniños, pero eran dez en total así que a casa tiña moita vida. Alí pasabamos a miña irmá maior mais eu moitas tempadas. O meu pai fora á emigración, a miña nai era leiteira na Coruña, entón de cando en vez quedabamos alí. É a casa dos contos. Ese avó, Manuel de Corpo Santo era moi falador. Á parte de labrador era perito, era o que facía as cartas e os documentos. Recordo que tiña unha mesiña chea de postais de todo o mundo. Ese era un dos meus entretementos, mirar aquelas postais chegadas desde El Gaucho, Nova York… De xente do lugar e dos arredores que estaba na emigración. Alí sempre había un horario para recibir porque el tamén fora secretario da axuda mutua gandeira, o que a punto estivo de custarlle a vida despois. El vivía de milagre. Penso que falaba moito por iso, porque vivía de milagre.
A piques estivo de ser paseado, non si?
Si, ao principio do golpe, non sei se o 20 ou o 21 de xuño, foron buscalo pola noite. Imaxina, a miña nai lembrábao porque estaba alí cando o detiveron. Pero el tiña unha relación curiosa co cura de Corpo Santo. Tiña a casa reitoral en San Martiño de Tabeaio e era unha casa grande e este cura era moi conservador, penso que Carlista polo que me contaba a miña nai, e andaba cun revólver debaixo da sotana. Pero o meu avó, que era fillo de solteira, traballáballe as terras e víao escribir. E así como era, un día díxolle: «que boa letra tería eu se soubera escribir». Entón o cura ensinoulle e o meu avó tiña unha caligrafía preciosa, con arabescos. Ao mellor vén de aí o de escritor. A el levárono como che contaba, e o cura foi a cabalo buscalo e salvouno. Chegou onde estaban e dixo: «A este home non mo matades», e levouno de alí.
E o avó carpinteiro?
Establezo moita conexión con esoutro avó, que era todo o contrario a este. Era silandeiro, non falaba. Polo que deducín, teño a impresión de que un falaba moito e o outro nada polo mesmo. A este fíxenlle un poema que se titula «Boh», porque era o único que dicía. Dábame a impresión de que comera as palabras. El tamén estivera fuxido uns meses polo monte, alí en Sigrás, e tamén debeu haber unha mediación por parte da Igrexa, neste caso de Precedo Lafuente que era medio parente da miña avoa e que foi despois cóengo en Santiago.
«Penso que a literatura é vagabunda, é silvestre, as palabras teñen esa condición de vivir tamén agochadas esperando. As palabras están á espreita para ir aos beizos e dicir»
«Soneira foi o primeiro lugar onde fun de acampada. Un lugar que para min segue a ser unha parte fundamental do meu mapa persoal interior, que é entre cabo Vilán e Arou, a praia do Trece, onde acampabamos de maneira libre. Era outro mundo, o máis semellante ao mundo salvaxe que pode un imaxinar»
E por que estableces esa conexión entrambos sendo como eran tan diferentes á hora de comunicarse?
En xeral, teño a sensación de que hai unha conexión moi grande entre a linguaxe, a maneira en que fala a xente. Eu son moi dostoievskiano e valleinclaniano, recoñezo a xente por como fala, máis que por unha descrición demorada, facial ou da vestimenta. Poden ser detalles importantes, pero eu recoñezo máis a xente cando se bota a falar ou tamén cando cala. A miña nai, cando penso agora en moitas das cousas que dicía, para min é escoitar falar a literatura. Penso que a literatura é vagabunda, é silvestre, as palabras teñen esa condición de vivir tamén agochadas esperando. As palabras están á espreita para ir aos beizos e dicir. Por iso, ten moito interese o que está nos libros, por suposto, sobre todo cando son un territorio de risco, novo, diferente, pero antes de ler a literatura xa estaba na boca da xente que te rodeaba, mesmo de forma construída, tradicional, a través dos contos que oías arredor do lume. Ese escenario do que falaba, esa casa tan importante, tiña unha lareira. Eu vivín a casa ancestral.
Tamén Vimianzo é un lugar importante para ti.
Si, doutro xeito. Soneira foi o primeiro lugar onde fun de acampada. Un lugar que para min segue a ser unha parte fundamental do meu mapa persoal interior, que é entre cabo Vilán e Arou, a praia do Trece, onde acampabamos de maneira libre. Era outro mundo, o máis semellante ao mundo salvaxe que pode un imaxinar. Desde entón sempre que podiamos o noso grupo de amizades iamos a esa zona. Despois a razón de ir alí foi elixida, pero pola condición da miña compañeira que é profesora.
Antes deste o destino fora Tui.
Si, estivemos moi ben en Tui. Recordo que eu ía coa miña máquina de escribir na cabeza a calquera sitio. Traballaba na casa e teño moitas anécdotas. Imaxina, traballando de freelance daquela pasaba as crónicas por teléfono, moitas relacionadas co contrabando de tabaco antes da inflexión da droga. Eu andaba por alí, collía a información e entón tardaban moito en poñerche o teléfono, ademais custaba moito e tíñalo que pagar ti. Ter un teléfono fixo era complicadísimo, ao mellor demoraban seis meses en conectarcho na casa. Así que, durante ese tempo eu ía a un bar que había enfronte e no que o aparato, que estaba na esquina da barra, funcionaba con fichas. Mercábalas, eu andaba cun montón delas, para poder pasar as crónicas. Ao outro lado había unha compañeira de traballo que transcribía o que eu lle lía. Isto, nunha adega en Tui pola noite falando de narcos como Sito Miñanco, Oubiña… Había outros daquela máis famosos como Martínez Señoráns, Sito Carniceiro… Os primeiros. Falando, eu procuraba facelo o máis baixo posíbel, pero non te oían ao outro lado e a situación era surrealista. A xente tomando viños e un tipo cun montón de fichas pasando alí información por teléfono… Podes imaxinar as caras interrogándose: este tío quen é? Un día pola mañá tomando o café achegouse un tipo e preguntoumo: «Mira, se non é moita pregunta, ti a que te dedicas? Que fas?». E díxenlle que era xornalista. Non quedou moi convencido [ri].
Formácheste academicamente en Madrid, onde fuches parte do colectivo Loia, xunto cos irmáns Pereiro, Antón Patiño e outros universitarios galegos residentes na capital. Daquela editabades unha revista do mesmo nome, foi a primeira?
Non, xa editara unha no instituto, en Monelos. Tiñamos un grupo que facía actividades culturais os sábados, con conexión na Universidade de Santiago, até que un día nos chamou o director. Aquel instituto era moi avanzado para a época, fora o primeiro mixto de Galicia e aquilo fora unha revolución total. Viña xente doutros colexios vernos saír [ri]. Estaba preto o cinema de Monelos e era a época daquela canción de Los bravos: Los chicos con las chicas. Entón fixeramos esa revista, na que eu empecei a facer entrevistas. De aí vén o de Dieste e o salto ao Ideal. Tamén entrevistei a Miro Casavella, a Chichi Campos, a Manuel Lourenzo… xente que me parecía destacada na súa área. Un día chamounos o director e díxonos que non podiamos facer máis entrevistas, nin actos culturais. Preguntamos por que e a resposta foi: «Por vuestro bien». Nós, claro, pensamos: pois vaia maneira de coidar do noso ben, prohibíndonos, non? Sabendo ademais que era un bo tipo. Non nos quixo dicir nada pero co tempo coñecemos que fora a Brigada Político-Social (BPS) que ameazara con que se non parabamos tería que practicar detencións. De feito, tempo despois, cando eu xa non estudaba alí detiveran a xente que fora compañeira miña.
Ti tamén fuches obxecto dunha causa da BPS franquista…
Si, eu lembreime desa historia, e conteina hai pouco en Luzes [#49] cando o de Cataluña, porque fun procesado por sedición. Ese era un proceso militar, fora a policía militar buscarme á casa. Imaxina a miña nai, que ás veces atopaba de todo no galiñeiro porque a miña irmá estaba moi comprometida. O proceso era por publicar unha reportaxe. Eu matriculárame en Madrid cando puiden sufragalo e xa escribía desde alí unha crónica diaria baixo o título «Estación del norte», que está na colección de El ideal gallego. Ademais, facía todo o que podía, falamos dos anos 74-75, e eu mandaba de todo. Ás veces por correo, cando eran temas máis atemporais, e outras por teléfono. Enviaba cousas que as axencias normalmente non cubrían e moitas publicábanmas porque coincidiu que era unha época moi aberta no xornal. Estaba xente como Margarita Ledo, Luís Pita, Gaciño… Foi unha época moi especial. Había unha certa competencia por abrirse no xornalismo e iso permitiume ir estudar, escribindo como correspondente para Faro de Vigo e La Región, e todo o que puidese fóra de Galicia.
E aí foi onde te metiches na lea?
Si, houbo unha intoxicación alimentaria nun cuartel da Coruña, en Zalaeta, que afectou a máis dun cento de soldados. Eu contactara con algúns deles e con xente que os atendera. A información non a tiña eu só senón que circulaba, mesmo se fixera unha rolda de prensa clandestina. O caso é que a miña foi a única que se publicou. Entón, de madrugada xa me foron buscar. A obsesión deles era saber quen me contara, querían que revelara as miñas fontes e, claro, eu negueime en redondo a facelo. Pedíanme entre seis anos e oito meses por unha intoxicación alimentaria [ri]. Eu, a verdade, non teño o recordo dunha sensación de pánico pero á xente que lle comentara o tema si, e recibín moi poucas expresións de apoio aquí. Onde si o fixeron casualmente foi en Cataluña, convidándome ao primeiro congreso de xornalistas que celebraron e onde coñecín a Montalván. Eu tiña vinte anos, un rapaz. Era o ano 78, xa morrera Franco, pero non se aprobara aínda a Constitución.
«Recordo que había un pub que se chamaba La luna, que era dunha xente anarquista de Madrid encantadora, e algúns acababamos sempre alí. Era a primeira etapa para ir ver o amencer a Corrubedo antes de volver traballar. Tiñamos dous coches, un R4 e un Dous Cabalos. E eu tamén era un dos habituais no tellado da catedral, gustábame moitísimo, daquela podíase subir. Alí remataba moitas noites que non chovía para escoitar as doce badaladas da Berenguela en circunstancias un pouco...»
«Entre a música celta e as pingueiras teño unha sensación así étnica de Santiago. Recordo que viñera a miña nai e marchara deprimidísima por como viviamos alí, rodeados de potas e cubos. Até marchou chorando, estudar para isto...»
«O máis traducido é O lapis do carpinteiro que vai por 35 ou 36 idiomas, pero Que me queres amor? tamén conta con numerosas traducións, unhas 25, e cada ano vai aumentando. Agora vén de ser traducido ao sirio, tamén está dispoñible en xaponés, coreano, chinés... Pero o que máis ilusión me fixo foi que se traducise A lingua das bolboretas ao támil, á lingua de Timor Leste»
Tamén pasaches unha tempada en Santiago na túa xuventude. Algunha vivencia terás da noite compostelá.
Pois estiven fundamentalmente na época da revista Teima, que foi a primeira revista semanal en galego. Traballabamos moito e durmiamos pouco, andando [ri]. Si, recordo noites enteiras para que saíra a revista. Para min foi unha inmersión das mellores épocas da vida, nos anos 76-77 cando Santiago era un fervedoiro, e alí coincidín con Perfecto Conde, Antón López Mariño, Xavier Navaza que era un personaxe, Ánxel Vence que era moi noviño… E moitos colaboradores e outra xente que se movía por alí. Recordo que había un pub que se chamaba La luna, que era dunha xente anarquista de Madrid encantadora, e algúns acababamos sempre alí. Era a primeira etapa para ir ver o amencer a Corrubedo antes de volver traballar. Tiñamos dous coches, un R4 e un Dous Cabalos. E eu tamén era un dos habituais no tellado da catedral, gustábame moitísimo, daquela podíase subir. Alí remataba moitas noites que non chovía para escoitar as doce badaladas da Berenguela en circunstancias un pouco…
Para caer de alí…
Ou para engalar [ri]. Teño a lembranza dunha noite que non remataban nunca as campás, así que non che digo máis. E despois participabamos moito da vida cultural. Eu vivía na Algalia, que era un lugar de tabernas, nun piso moi vello coa miña irmá e un rapaz que tiña un bar e toda a música celta do mundo. E na casa chovía. Entre a música celta e as pingueiras teño unha sensación así étnica de Santiago. Recordo que viñera a miña nai e marchara deprimidísima por como viviamos alí, rodeados de potas e cubos. Até marchou chorando, estudar para isto…
Falemos da túa obra. Tes máis de trinta títulos publicados, sen contar os artigos e outros textos e colaboracións. De todos eles, cal che ten dado maior retorno?
Pois, claro, os que teñen máis número de premios ou edicións e traducións, especialmente Que me queres amor? e O lapis do carpinteiro. A min paréceme moi interesante que no caso do primeiro, un libro de relatos, sucedera isto. Cando vas a un editor cun libro deste tipo sempre engurra a cara e pregunta que para cando unha novela.
Foi ese o máis traducido?
Non, non, o máis traducido é O lapis do carpinteiro que vai por 35 ou 36 idiomas, pero Que me queres amor? tamén conta con numerosas traducións, unhas 25, e cada ano vai aumentando. Agora vén de ser traducido ao sirio, tamén está dispoñible en xaponés, coreano, chinés… Pero o que máis ilusión me fixo foi que se traducise A lingua das bolboretas ao támil, á lingua de Timor Leste. Ademais leva un limiar do Nobel da Paz Ramos-Horta, que foi presidente da república porque este é un dos primeiros libros que, cando se normalizou a escola, puxeron en portugués e na lingua propia do país e repartírono entre os escolares. Naquel momento, convidáranme a ir e non puiden, é unha das penas que teño.
Eses son os libros que persoalmente máis te marcaron?
Ese é o mundo dos libros máis recoñecidos pola crítica e polas vendas, pero hai outros que representaron ou que teñen moita importancia para min no propio proceso da escrita, e que os vexo como o embrión, o primeiro círculo ou a célula nai dos outros. Están algúns de poesía e unha novela que é En salvaxe compaña. Agora que se fala tanto de neorruralismo, de mirada ecolóxica, de volta ao campo… Esa novela, que foi a primeira que se traduciu e que recibiu o Premio da Crítica, non é das máis lidas nin das máis coñecidas. Quen primeiro falou dela foi Caballero Bonald que dixo que para el era a mellor novela contemporánea que lera na época. Eu digo que é unha novela dun club secreto. A quen a le gústalle moitísimo, pero é curioso que probabelmente sexa a menos lida. Eu sempre digo e dixen que é a novela que escribiu a muller que levo dentro, a que todos temos. En Le Monde falaron dela como dunha novela feminista, cousa na que aquí ninguén reparou. É unha muller quen a conta e ten como confidente un corvo, os animais falan, aparece tamén a emigración, é unha novela moi actual. Recordo moito a vivencia de tela escrito.
Antes tamén falabas da poesía como xerme, algún poema en concreto?
Pois hai varios, un que se chama «Pan negro», que está nun dos meus primeiros libros: Balada nas praias do Oeste (1985), publicado antes de que se fixera a novela Pa negre catalá. É curioso como existe esa conexión, ese pole que une cousas. Eu vexo a escritura como círculos concéntricos, unha cousa vai dando lugar a outra, e forman parte dun mesmo libro, como capítulos. Seguramente, non tería escrito A lingua das bolboretas se non tivera escrito antes «Pan negro», ou O lapis do carpinteiro sen A lingua das bolboretas, e non escribiría Os libros arden mal, sen O lapis do carpinteiro.
Ti es da opinión de que non é posíbel escribir sen comprometerse e sempre defendiches un xornalismo activista. É inviábel dedicarse a isto sen mollarse?
Totalmente. Aínda que eu escollín a profesión ironicamente, isto entre aspas, seguindo a recomendación da miña nai de «busca un traballo onde non te molles», que me dixo un día. Sempre cito dúas ideas, de dúas persoas que o expresaron moi ben, e que vou aproveitar. Unha é de Camus que afirmou: «Non cheguei ás palabras por compromiso, senón que foron as palabras as que me levaron ao compromiso» e a outra, que é complementaria, é de Miguel Torga: «O primeiro compromiso do escritor ou escritora é escribir, mais tes que saber que todo aquilo que escribas vaite comprometer». Iso permite facer certas ironías, porque o do compromiso sempre se asocia a posicións de esquerda ou revolucionarias, progresistas cando se fala de autores comprometidos para meterse con eles, e esquecemos que xente que mantén outras posicións, e que publica outras cousas que poden parecer inocuas pois non o son. Para min un libro de autoaxuda pode ser un compromiso de carallo.
«Eu vexo a escritura como círculos concéntricos, unha cousa vai dando lugar a outra, e forman parte dun mesmo libro, como capítulos. Seguramente, non tería escrito A lingua das bolboretas se non tivera escrito antes «Pan negro», ou O lapis do carpinteiro sen A lingua das bolboretas, e non escribiría Os libros arden mal, sen O lapis do carpinteiro»
Ti es da opinión de que non é posíbel escribir sen comprometerse e sempre defendiches un xornalismo activista. É inviábel dedicarse a isto sen mollarse?Totalmente. Aínda que eu escollín a profesión ironicamente, isto entre aspas, seguindo a recomendación da miña nai de «busca un traballo onde non te molles», que me dixo un día. Sempre cito dúas ideas, de dúas persoas que o expresaron moi ben, e que vou aproveitar. Unha é de Camus que afirmou: «Non cheguei ás palabras por compromiso, senón que foron as palabras as que me levaron ao compromiso» e a outra, que é complementaria, é de Miguel Torga: «O primeiro compromiso do escritor ou escritora é escribir, mais tes que saber que todo aquilo que escribas vaite comprometer». Iso permite facer certas ironías, porque o do compromiso sempre se asocia a posicións de esquerda ou revolucionarias, progresistas cando se fala de autores comprometidos para meterse con eles, e esquecemos que xente que mantén outras posicións, e que publica outras cousas que poden parecer inocuas pois non o son. Para min un libro de autoaxuda pode ser un compromiso de carallo.
E tanto, axudar a través da escrita, vaia papeleta…
Eu lembro que me decatei do que era o compromiso un verán no Ideal no que quedei de substituto de xente que estaba de vacacións e puxéronme a facer o horóscopo [ri]. E para min foi o máis difícil. O director, Plaza, dicíame: «pero pon aí calquera cousa, que vai caer por un sumidoiro…». E comecei escribindo monadas dese tipo pero despois pensei no susto que podería levar un Pisces se lle pasaba o que eu inventaba, e cólleslles respecto ás palabras. Isto vén a conto de que todo o mundo está comprometido, mesmo no Hola. Pasa cando traballas coas palabras, se tes unha relación sincera e buscas a verdade. Esta sempre é unha procura infinda, pero si que existe o acento da verdade, e iso nótase. O xornalismo nese sentido paréceme interesante para a literatura porque fai que esteas cosido á túa época, aínda que a literatura ten que moverse noutra realidade. O decisivo, o que é común, é que a liberdade ten que formar parte do corpo da linguaxe. Cando empecei a escribir non podías poñer «obreiros», tiñas que dicir «produtores», e aí xa notabas as operacións de maquillaxe e o centro de manipulación que son as palabras.
Nomear algo sempre implica unha intención.
Forma parte da disidencia. Cando se dá un malestar coas palabras, esta relación enganosa e falsa, penso que é un indicativo. A relación que temos coas palabras é o baremo do que pasa nunha sociedade.
«Evidentemente hai que dicir a verdade, pero esta ten que provocar unha reacción. Non que resulte tan intimidatoria, espallándolle a culpabilidade a todo o mundo, que sexa paralizante. A min recórdame a cando o cura, co Cristo detrás no crucifixo, dicía en Semana Santa: 'Lo habéis matado', até que unha velliña levanta a man para responderlle: 'Pero, señor cura, se xa estaba así antes de que viñera vostede'»
«As revolucións até agora non deixaron de ser despotismo ilustrado. Cambiar o mundo non é cambiar o poder, é cambiar as relacións entre a xente, tecer relacións horizontais, colaborativas... e iso está espallándose. Eu teño unha neta e o que vexo é unha célula de esperanza»
Cando se bota man de eufemismos é que hai un problema, non si?
Hai un problema, si, que vai máis aló das circunstancias políticas, é un problema de diván social, colectivo. Vémolo con todo o proceso de memoria histórica, con Cataluña… No fondo, todo nos leva á cuestión das palabras. A min cada vez interésame máis ese espazo mixto que hai entre a psicoloxía, a psiquiatría, as loitas sociais, a represión… Por que? A mellor maneira de entender o que foi o fascismo en España é ler os preámbulos das leis, os discursos, as declaracións… Iso xa é de doenza total.
Como A lingua do Terceiro Reich.
Exacto, sempre son as palabras. Por iso, tamén é interesante a idea de aplicar as ideas da ecoloxía á linguaxe. Igual que falamos de contaminación ou intoxicación, quecemento ou colapso na natureza, nos discursos, na linguaxe tamén se pode trasladar. Aínda así eu non son un profeta da apocalipse. Hai que subliñar que a crise que vivimos lle afecta a toda a humanidade, pero non é culpábel todo o mundo por igual. Esta é unha especie de culpabilidade imposta que funciona, e que vai acompañada dun medo paralizante, porque cando nos din que isto se vai acabar en 2050 semella que a mesma culpa ten quen un día envolve nun plástico uns plátanos que quen ten a fábrica e se beneficia da súa produción, e mesmo cobra subvencións para ese negocio. Eu penso que é unha crise do capitalismo.
Isto cóntalo na túa última obra, Contra todo isto, un manifesto que non será apocalíptico pero si que sacode con forza. Cal dirías que é a maior ameaza que afrontamos hoxe como sociedade?
O «todo isto» non é todo, senón aquilo que pensas que nos está danando. Un pode ser optimista, pero tampouco hai que confundilo con ilusionismo. A min hai dúas cuestións que creo que teñen un certo paralelismo, e que responden a unha concepción do mundo que van unidas: a guerra contra a natureza e a guerra contra a muller, que me parece que responden a unha forma de ver o mundo que é unha visión depredadora. O dereito de pernada, ver o mundo desde ese sistema patriarcal e a dominación sobre os seres e a natureza. Desde unha visión bíblica, deus puxo nas nosas mans, ao noso dispor, a natureza e a muller. Unha cousa leva a cuestionar a outra, e a emancipación da natureza e da muller é un requisito, unha obriga para poder emanciparse a humanidade. Iso é tan evidente. Vese cando falamos de escravismo, sobreexplotación… Sempre imos parar ao mesmo sitio. Vas a sociedades onde se dá unha explotación brutal da natureza, coa minaría, e son lugares onde todo iso vai acompañado de violacións, trata, dominación… Dáse en todo o mundo, evidentemente, pero hai esa conexión. No Manifesto comunista, que é tan lúcido, fálase do «mago entolecido», e efectivamente vemos como estamos nun proceso de progresiva tolaría do capitalismo, que é como un mago ao que non lle chega nada e leva todo por diante.
Dis que non es apocalíptico, que entón?
O outro lado do apocalíptico é o solucionismo, que é unha especie de superstición como se coa tecnoloxía e os avances fora solucionarse todo por si só. Unha distopía. Evidentemente hai que dicir a verdade, pero esta ten que provocar unha reacción. Non que resulte tan intimidatoria, espallándolle a culpabilidade a todo o mundo, que sexa paralizante. A min recórdame a cando o cura, co Cristo detrás no crucifixo, dicía en Semana Santa: «Lo habéis matado», até que unha velliña levanta a man para responderlle: «Pero, señor cura, se xa estaba así antes de que viñera vostede».
Agora que vés de ser avó, supoño que estarás aínda máis preocupado polo futuro que lles poidamos deixar ás xeracións que veñen detrás.
É evidente que hai unha descivilización, pero tamén pasa porque hai unha reacción dos poderes que ven que a xente non traga, como pasou co Maio do 68, a semente do que hoxe son as revolucións de liberación da muller, do medio natural… A conclusión da Comisión Trilateral de 1975 que avaliou as causas daquilo foi que houbera un exceso de democracia, imaxina. O que pasou é que a xente empezou a exercer os seus dereitos e iso cheirárono claramente en América Latina, e hai esta reacción de encadear a xente como Assange, de controlar a información, o réxime orwelliano vemos que se superou… Estamos chegando a límites de que se explota o que antes era tempo libre, a túa vida convértese en materia prima. Hai unha proletarización total do tempo. Pero non hai máis que ver a historia da humanidade, é de represión pero tamén de rebeldías. Dicía Benjamin que nunca se deixou de manter ese acordo secreto entre xeracións, e creo que hoxe o feminismo e a ecoloxía poñen en cuestión moito máis profundamente o sistema que non unha perspectiva de estatismo, de ocupación do poder. As revolucións até agora non deixaron de ser despotismo ilustrado. Cambiar o mundo non é cambiar o poder, é cambiar as relacións entre a xente, tecer relacións horizontais, colaborativas… e iso está espallándose. Eu teño unha neta e o que vexo é unha célula de esperanza. Miro para ela e non digo vaia mundo que lle vén enriba, é ela a que me fala. É unha meniña, e dime hai reexistencia.
Manter a esperanza entre os dentes, que escribiu Berger.
Si, preguntarse: onde está a esperanza? Onde hai desesperanza.
Juan Mera
O rei do ring
Margarita Ledo
«Son xornalista por un fake»
Xosé Manuel Beiras
«Sempre souben que nunca ía ser presidente»
Xesús Couceiro
«Nunca tentei vender un libro»
