Místico e Ancestral

https://coralia.gal/wp-content/themes/anemos2020/anemos/images/empty/thumbnail.jpg 150 150 CORALIA CORALIA https://coralia.gal/wp-content/themes/anemos2020/anemos/images/empty/thumbnail.jpg Maio 18, 2022 Maio 23, 2022

Místico e Ancestral

A orixe de todo

Reportaxe Laura Ramos Cuba
Ilustracións Olalla Diéguez Boó

Escoitamos a grava rinchar no camiño ou o lento rumor das follas tras os nosos pasos e sabemos que estamos en marcha, que canda nós navegan todas as nosas memorias e o noso futuro, unha equipaxe que non fala de pertenzas senón de soños e utopías. Viaxamos cos pés, si, mais tamén co corazón e os sentidos. Por iso, ás veces, en certos lugares, detectamos suspendida no ar unha maxia intanxible, unha forza telúrica nos cruzamentos de camiños. Relixión, rito e terra entran nunha comuñón ancestral aquí, en Ourense.

Se todas as boas historias comezan cunha viaxe, internarse en Ourense debe pasar –invariablemente– por estes espazos en que a mística e as grandes relixións conviven, unha converxencia do espírito co territorio onde facer que a historia (a nosa propia historia) conte. E como encontrar estes lugares máxicos? Para o viaxeiro curioso, este crisol de sitios e lendas en que sobrevive unha verdade antiga, en ocasións oculta á ollada superficial do selfie e o consumo rápido. Velaquí están, para o lector, un pequeno ramo de destinos ourensáns onde descubrir as diferentes formas do pobo galego para habitar a espiritualidade.

Escrita polo antropólogo James George Frazer, A rama dourada é considerada a Biblia do estudo sobre mitoloxía e relixión. Nesta obra, o autor demostra o denominador común das relixións orixinarias, as prácticas máxicas e os obxectos sagrados arredor das que estas xiraban. Poden lembrarnos as súas referencias aos cultos indíxenas que enchen o país. Este pasado pagán dos diferentes pobos que habitaron o que hoxe coñecemos como Galicia converxeu coa cristianización que, sabia e conciliadora, soubo adaptarse a unha cultura antiga e versátil, como o propio carácter e idiosincrasia galega.

A mellor ilustración desta unión podemos encontrala no mosteiro de Santo Estevo de Ribas de Sil, hoxe hotel parador e pausa de luxo e obrigada visita no corazón da Ribeira Sacra. A historia do lugar, de ecos míticos, remonta ata 1400 anos atrás, coa súa fundación polos nove bispos galegos que, escarmentados polo mundanal ruído, decidiron retirarse a vivir a esta soidade natural para seren eremitas. Deles agora, varridos polo po dos séculos, só fican os seus nomes, unha vaga lembranza que se disipa… e a historia dos nove aneis.

Segundo a memoria popular, a presenza dos nove bispos galegos provocou unha vaga de peregrinación e espiritualidade aos fondos vales de Santo Estevo. Como os reis-sacerdotes dos que falaba Frazer, as nove figuras foron veneradas pola súa sabedoría, a súa santidade e polas propiedades sobrenaturais dos seus aneis máxicos. «Nove aneis para os homes condenados a morrer», escribiu Tolkien nos albores do século xx, e parece resoar o seu universo dos aneis de poder coa realidade propia. Nove obxectos sagrados portaban os bispos, «aneis milagrosos» con poderes de curación que, após a morte dos seus donos, caeran en paradoiro descoñecido durante séculos… ata o pasado ano.

En 2020 un equipo de restauración da igrexa do mosteiro encontrou, de forma fortuíta, unha pequena bolsa de seda, bordada con fío de ouro e, no seu interior, catro das nove xoias perdidas. En silencio reverencial, preso da sorpresa, o persoal desenvolveu co máximo coidado a tea para mostrar os aneis de prata, con pedras de diversa calidade, e dous documentos que os acompañaban. Un deles, de pequeno tamaño, rezaba: «Estes catro aneis son dos que quedaron dos nove Santos Bispos. Son os que quedaron. Os demais desapareceron. Por eles pásase auga para os enfermos e sandan moitos».

Envolto nas fragas e ríos que nutren a Ribeira Sacra, descansa afastado o mosteiro de Santo Estevo de Ribas de Sil. Séculos de historia repousan nos seus rexos muros de pedra e no conxunto de arcos que soportan o claustro dos Cabaleiros, construído no século xvii. Respíranse, tamén, os tempos novos que afloran no devalar dos días. As últimas reformas facilitaron a accesibilidade, acristalaron as vistas e habilitaron pasarelas e comedores entre os bosques do mosteiro, desde onde parar escoitar unha infinda sinfonía no canto dos paxaros, no murmurio do vento entre as ramas. Aínda agora, acollidos a sagrado, podemos sentir no ar a cálida presenza dunha maxia inmemorial.

Continuando coa costa chegamos ata un espazo fascinante: a Estaca de Bares, no concello de Mañón. O seu faro foi un dos primeiros proxectados para o noroeste da península Ibérica, e sitúase na divisoria exacta entre o mar Cantábrico do océano Atlántico. Pero Bares é moito máis. No Coído, o espigón natural empregado como porto da vila de Bares, o notable arqueólogo Federico Maciñeira soñou a última estación peninsular das navegacións prehistóricas. El cría que o Coído fora construído por púnicos e galaicos hai máis de dous mil anos como refuxio antes de emprender a perigosa navegación cara ás illas Británicas.

Para bendicir os afoutos mariñeiros que chegaban e partían de Bares atopariámonos coa Muller Mariña, unha aparente escultura situada nos cantís entre o faro e o porto con cabeza feminina. Maciñeira cría que era unha deusa fenicia. As últimas investigacións explican a orixe natural e xeolóxica do Coído e da Muller Mariña, pero é inevitable deixarse levar ata eses pasados míticos tan queridos no país, nos que os fillos de Mil, descendentes de Breogán, emprenderon a conquista de Irlanda atravesando o Atlántico desde estes portos.

Preto do faro de Bares poderemos ver tamén unha reliquia da Guerra Fría, un exemplo de como a costa galega estaba conectada con todos os grandes acontecementos do mundo. Son as ruínas da estación Loran, construída polo Exército dos Estados Unidos en 1961 para apoiar a navegación a longa distancia e xestionada polos gardacostas americanos ata 1977. Tratábase dunha estación de radio intercomunicada con outras do Atlántico, que tendía unha sorte de tea de araña invisible de ondas sobre o mar. En novembro de 1943 tamén se viviu neste escenario épico a coñecida como a batalla de Bares, un combate entre un submarino alemán e varios escuadróns aliados que se foron alternando ao longo desta costa para destruílo. Finalmente, o capitán Eckehard Wolf decidiu afundir a nave diante destas augas. E aí segue, como recentes inmersións puideron demostrar. Tamén a descendencia do capitán Wolf, protagonista dunha historia de amor digna dun filme de Hollywood.

Como acontece con Larouco, de xeración en xeración a palabra pasa en silencio a través do sangue e a partilla. Coma teléfono estragado, a historia defórmase, adáptase á sociedade que a contén e ao que nós, como individuos, precisamos escoitar dela. Así, os contos das mouras falan dos nosos antepasados e axúdannos tamén a explicar a terra que pisamos. Quen eran? Son mulleres míticas ou son as nosas antergas? Son máxicas ou son, en realidade, persoas idénticas a nós, cos mesmos labirintos interiores?

A carón de Medeiros, no concello ourensán de Monterrei, fálanos o territorio dunha moura que habitou preto do castro do Muro da Cidá. Narra a lenda a historia dun destes espíritos fantásticos que pretendeu un soldado que regresaba da guerra. Após aceptar a súa proposición, o home acordou encontrarse con ela mais, para poderen consumar a súa unión, a moura debeu converterse antes en serpe e ser bicada nesta forma polo seu amante, para así poder transformarse en muller e casaren os dous.

«E así foi, ela casou co rapaz e viñeron vivir ao castro… Pero que pasou? Pois ela tiña unha fame voraz, comía un boi ou unha vaca cada día e, como a situación era insostible, acabaron por marchar vivir á Quinta do Perú, un pazo preto deste lugar. Así, en agradecemento polo trato da veciñanza, a moura agasalloulles a planta do viño, a vide», fala Miguel Losada, membro da Sociedade Antropolóxica Galega, parado no mesmo lugar onde acontecería a historia, milenios atrás. Como evidencia física desta lenda, a propia croa do castro garda a Cadeira da Raíña, con oco para un prato, un vaso e un presunto asento no que a moura descansaría para contemplar toda a contorna e degustar os seus opíparos banquetes.

Cabo deste caso encontramos tamén, ao longo de Ourense, ducias de figuras esquemáticas gravadas ou talladas en pedra que nos contan verdades que van máis alá da simple realidade representada. Animais, armas de caza e imaxes antropomorfas en posicións indeterminadas saltan á vista en petróglifos e esculturas. No Castrelo de Formigoso (A Mezquita) temos unha mostra disto. Un dos seus petróglifos amósanos unha enigmática figura esquemática en posición non determinada. O Meniño de Pedra, como é coñecido, funciona como marco entre as parroquias de Cádavos, Santigoso e Castromil. Cos brazos abertos de par en par, semella suxerir a peza un compás ou un xesto amigable de benvida.

Pode ser unha referencia a Cernunnos, deus celta ligado á fertilidade e usualmente representado na posición do loto? Ou un home-paxaro, como outros petróglifos do territorio galego? Sexan cales foren as respostas que agochan mouras e deuses no tear da historia, camiñan a rente de todas as xeracións que nos precederon, vivos aínda nos relatos e nas mensaxes pétreas, nos soños máis profundos, nas verdades máis fondas.

Cando comeza a civilización? Esta pregunta enfrontou a antropóloga Margaret Mead, referencia do seu campo, durante unha intervención pública. Nese momento, a súa audiencia esperaba escoitar cuestións que podían aparecer nos lugares que visitamos, como olas en antigos asentamentos ou armas que falasen de grupos humanos a pelexar. Porén, ela falou sobre un óso. Un fémur, concretamente. A académica expuxo que o primeiro signo de civilización aparece nun antigo enterramento onde atoparon un óso fracturado e sandado. «No reino animal, se rompes unha perna, morres. Non podes procurar comida ou auga nin fuxir do perigo, es unha presa fácil para as bestas», afirmou. É así que algo tan mínimo como un óso quebrado revela unha evidencia: alguén ficou con esa persoa, inmobilizou o membro ferido, coidou.

Tamén en Galicia, concretamente na Cova do Santo, en Rubiá, encontramos un enterramento colectivo que nos fala deste requisito básico da cultura. O camposanto é un lugar sagrado, continuamos a coidar aquí as persoas que xa non podemos tocar, as súas memorias, o seu paso polos nosos días. Na Cova do Santo, ao pé dos cantís sobre o río Sil, un conxunto de ósos de animais e persoas proba este mesmo respecto reverencial, o mesmo medo primario pola morte, o afecto xenuíno que nos converte en seres humanos.

A colección de restos é, segundo o Journal of Archaelogical Science, a máis grande do noroeste español, cun mínimo de 14 persoas de diferentes idades e xéneros do Bronce Medio. Os estudos sobre os seus restos desvelan datos sobre a súa dieta e o seu estilo de vida, de extrema dureza. Delatan os seus ósos os procesos dexenerativos que sufriron, a idade avanzada á que chegaron (para a esperanza de vida da época) e, sobre todo, a ausencia de violencia.

Neste territorio, en Rubiá, as persoas convivían en paz. Alimentaban todas as bocas da comunidade. Rendían culto aos seus mortos. Respectaban o seu descanso. É isto tamén espiritualidade, a comuñón humilde cos iguais, a unión cívica entre pares.

Por último, debemos fechar este capítulo no corazón da provincia de Ourense: Laza. Fogar dun Entroido telúrico e brutal, esta pequena vila ourensá mantén acesa a chama dos ritos pagáns. A través dos séculos, guerras, relixións e ditaduras souberon os habitantes ser firmes na súa fe. Unha crenza que, como xa dicía Frazer, defende o infinito ciclo da natureza, a morte e resurrección do Sol en cada xiro cósmico.

Esta danza planetaria é, dalgún xeito, emulada en Laza no inicio de cada primavera. A festa do Santo Cristo de Laza conversa coa tradición e os antigos ritos pagáns de culto á estación florida. A música e os actos litúrxicos cristiáns acompañan, sen deturpar, a autenticidade desta celebración. De brazos abertos –como as deidades celtas ou o Meniño de Pedra–, xiran os bailaríns que participan na danza de Eva con Adán e os Danzantes. Figuran na representación mítica outros nomes da tradición cristiá, como Abrahám, Isaac e O Anxo, mais tamén o ramo co galo, de orixe máis antiga, ou a loita de mouros con cristiáns, sedimentos máis recentes.

Ascende o Maio entre a xente, que festexa –máis unha vez– o renacer do Sol. Entre ramos silvestres e bailes ancestrais, discotecas móbiles e postos de roscas, transcenden en Laza o seu propio vieiro vital. Coma os podomorfos que habitan os petróglifos galegos, pisan cos pés e a alma o territorio, nunha alianza tácita entre terra e persoas.

Vive en Ourense o mundo tanxible, e baixo del xace un outro universo, acompasado ao ritmo secular. Pasan os anos e perdemos os nomes e as memorias, mais sedimenta no país a viaxe de todas estas almas. Como a «moitedume infinda de luciñas» da que fala Castelao no seu discurso Alba de Groria, habitan na terra nai todos os seres innominados «que humanizaron a nosa patria, infundíndolle a todas as cousas que na paisaxe se nos amostra o seu propio esprito, co que pode dialogar o noso corazón antigo e panteísta. Unha enerxía colectiva que non se cansa, o xenio incorruptíbel da nosa historia futura».