Montse Rivera (Vigo, 1969) confésase feliz. Vive da súa paixón: a música tradicional galega e a súa transmisión. Profesora de canto, baile e pandeireta, reputada conferenciante sobre as vicisitudes do folclore e a súa práctica, experta na historia do traxe, Rivera é unha das seis mulleres que forman Leilía, talvez o grupo de pandeireteiras con máis sona do país. Dentro de dous anos celebrarán o seu 30 aniversario. Logo de cinco discos, preparan «un moi especial».«Trinta anos non se fan todos os días», explica divertida, «e menos sendo case as mesmas que cando comezamos agás unha, que se incorporou aos dous anos, e o gaiteiro, que caeu polo camiño».
«A música está dentro dun mundo, dun modo de vida. Cando ese modo de vida desaparece, queda sen o seu espazo. Nós podemos recoller o seu recordo. E este recordo non é algo puro. A música tradicional non é algo puro»
SOCIEDADE
Que é a música tradicional?
Difícil pregunta. O que recollemos gravando as señoras que recordan esa maneira de divertirse anterior á entrada da radio, a televisión e os ritmos modernos. Pero hai que fialo ben, porque moderno tamén se pode considerar un pasodobre. De feito, hai escritos de finais do XIX que falan de que o pasodobre é unha música allea. Porén, tivo un sabor galego, do pobo. A música tradicional ten que transmitirse oralmente e formar parte da vida das persoas. Se antes unha muller tocaba a pandeireta, non era por ir a clases de pandeireta. Tocábaa porque a súa nai tocou, porque a súa avoa tocou, formaba parte da súa vida. Aprendía do mesmo xeito que aprendía a zurcir, a ir ao campo…
Era un elemento máis dos saberes cotiáns, prácticos.
Exactamente. Esta música, este xeito de cantar, este xeito de divertirse é a tradición. Non se pode coller como un elemento á parte. A música está dentro dun mundo, dun modo de vida. Cando ese modo de vida desaparece, queda sen o seu espazo. Nós podemos recoller o seu recordo. E este recordo non é algo puro. A música tradicional non é algo puro. Pasa polo saber das persoas. Medra con elas, cambia con elas. Hai quen di que Leilía fai agora música tradicional. Eu creo que non xorde do mesmo sentimento, da mesma necesidade. Non ten a mesma funcionalidade.
Cando comezastes a recoller folclore, en que estado atopastes ese patrimonio?
Había moitísimo que recoller, moitísimo que recuperar, moitísima xente que sabía e que aínda tiña capacidade física, e memoria, para transmitilo. Pero non o valoraba. Agora vas onda unha señora gravala e xa sabe a que vas. Viuno pola tele, escoitou na radio falar disto… A finais dos oitenta tiñamos que enfrontarnos ás reticencias da persoa, que vía chegar un grupo de rapaces e preguntarlle por algo que había trinta ou corenta anos que non facía. E ao seu fillo, que non entendía e desconfiaba. Téñennos botado das casas. De estarmos sentados coa señora nunha mesa, chegar o fillo: «Vides aquí rirvos da miña nai, fóra». Hoxe non pasa. Unha vez na zona de Negreira fomos onda unha señoriña, vestida de negro. Contámoslle que vimos de Santiago e que queriamos recordar como eran os cantares, os bailes de antes. Do fondo da casa saíu o fillo, que escoita e di: «A miña nai non sabe nada diso». Entón a señora mira para o rapaz e di: «E ti que sabes se sei ou non sei?». Agarra a pandeireta e ponse a cantar. Somos un pobo que temos unha habilidade brutal para esquecernos do noso pasado.
«A música tradicional ten que transmitirse oralmente e formar parte da vida das persoas. Se antes unha muller tocaba a pandeireta, non era por ir a clases de pandeireta. Tocábaa porque a súa nai tocou, porque a súa avoa tocou, formaba parte da súa vida. Aprendía do mesmo xeito que aprendía a zurcir, a ir ao campo...».
«Agora vas onda unha señora gravala e xa sabe a que vas. Viuno pola tele, escoitou na radio falar disto... A finais dos oitenta tiñamos que enfrontarnos ás reticencias da persoa, que vía chegar un grupo de rapaces e preguntarlle por algo que había trinta ou corenta anos que non facía»
«Dentro de 50 anos o que nós facemos con Leilía vai ser música tradicional. Para min, a verdadeira renovación é cando vas a clases, aprendes, e logo es capaz de usar esa música para pasalo ben, para divertirte, na túa vida, cos amigos»
De onde che veu o interese pola tradición musical?
Segundo conta miña nai, non paraba quieta e entón meteume en baile. En Vigo bailaba. Cheguei a Santiago e meus pais buscaron onde puidese seguir. Entrei en Cantigas e Agarimos. Vin que detrás do escenario había algo máis. O director, Anxo Sanmartín, levounos a algunha recollida. Foi unha fascinación. Entón, un grupiño decidimos botarnos a recoller. Nese grupo de xente estaba xa Felisa Segade, que é compoñente de Leilía. Para que te fagas unha idea, na primeira recollida que fixemos ninguén levaba cámara de vídeo.
Lembras onde foi?
Foi en Gonte, en Negreira.
Queda folclore por recoller?
Quedar queda. Aínda estiven a fin de semana pasada nunha aldea de Covelo. Era unha señora que estivera na emigración e volveu hai cinco anos. É un bo foco de información, porque non estivo mesturada coas cousas que complican agora a recollida.
Por exemplo?
A televisión. Abriu portas, e xa non tes que explicar a que vas. Pero tamén fai que a xente aprenda. Recordo unha recollida onde a señora estaba bailando. No baile, os puntos dunha zona teñen algo común, unha relación de movementos. E a señora fixo un punto que non me cadraba. Dígolle: «Mire, este punto que acaba de facer, que bonito é. De onde é?». «Ai, gústache?», responde, «pois aprendino no Luar». Téñenme cantado en recollidas cousas que eu cantei en Leilía. Como te dás conta? En Galicia non temos cancións. Temos coplas e ritmos. Mestúranse aleatoriamente. Hai versos que teñen a súa propia melodía, pero non é o normal. Cando tes recollidas 50 coplas, escolles tres, pólas nunha orde, grávalas así. Se unha señora canta esa mesma melodía con esa orde determinada de coplas… Pode ser unha casualidade, pero é moita casualidade! Outra cousa que acontece é que a memoria non é moi fiábel. Unha señora pódeche dicir que esa canción a aprendeu do seu pai e non. E non che está a mentir.
Digamos que aínda queda folclore mais non no estado de pureza -é unha palabra problemática- en que estaba hai trinta anos.
A ver, nunca foi puro. Nunha recollida nunha parroquia, as señoras estaban tocando dun xeito que non era desa parroquia. Cando levabamos unha hora e pico da mesma maneira, pregunto: «Aquí non tiñan outra maneira de tocar a jota?». «Ai, si», contestan, «pero como xa fomos ao Luar hai tres meses e queremos volver, estamos a ensaiar esta para ir». «E esta de onde é?», insisto. «Pois aprendéunola o señor Manolo». «E el onde a aprendeu?». «Ai, o señor Manolo é dun grupo de baile de Carballo». Está ben, é precioso. É o que acontece cando non temos un estudo serio de como era o folclore antes.
A música tradicional é produto dunha maneira de vivir, de traballar, de relacións sociais que desapareceron. Daquela, como se renova?
Dentro de 50 anos o que nós facemos con Leilía vai ser música tradicional. Para min, a verdadeira renovación é cando vas a clases, aprendes, e logo es capaz de usar esa música para pasalo ben, para divertirte, na túa vida, cos amigos. Tradición pura a recuperar? É o de menos. O importante é que estea na vida.
Por que a pandeireta e o canto están asociados á muller?
A resposta firme non a sei, habería que falar cun historiador ou cun musicólogo. Teño a miña teoría. A chave atópase en como estaba organizada a diversión. Cando chegaba a tardiña, xuntabámonos para a festa, o que se chamaba serán, foliada, rúa, ruada… As mozas eran as encargadas de organizala. Á noitiña. Imaxina dúas mulleres polo monte adiante para ir a outra vila. Non, as mulleres quedaban no lugar. Elas cantaban e eran os mozos os que ían de vila en vila bailando cunhas, cantando con outras… As mozas eramos as encargadas de manter a música. E se tiñas boas cantareiras ías ter xente no teu serán. Por outra banda, hai moitos traballos ligados ás mulleres. Algúns teñen cantos e mantéñense. Despois, se eras home, tiñas outras maneiras de acceder á música. Podías tocar a gaita, outro instrumento…
Porén, agora xa hai moitas mulleres que tocan a gaita. Mais pandeireteiros homes non tantos.
Si que hai. E con forza. Non só a nivel escolas, senón figuras relevantes. O primeiro grupo de pandeireteiros foi Pandeiromus, nos anos 90. No baile tamén hai cada vez máis homes, cando antes era a muller a que tiña que bailar, porque era a maneira que había de ligar.
A discoteca.
É o mesmo. Cando dou clases digo: «vós agora ides á discoteca para botar uns bailes. Fostes a clase? Non. E por que sabedes? Porque mirades a outros e imitades!» Así é como se aprende. Que pasa? Que non era unha vez á semana. Ao mellor había tres ou catro oportunidades de botar unha baila. Cando falas coa xente, diche: «Nós viviamos cantando, iamos cantando aos sitios, mentres traballabamos…» Era unha maneira de facer a vida máis fácil. Que a vida era moi dura. Pensar que a aldea era bucólica e pastoril, nada. Cando se xuntaban para as fiadas acababan cantando e bailando, pero primeiro fiábase.
Moitas horas seguidas.
Ou nas labradas, sobre todo na zona de Pontevedra. Acababan de sachar o seu cabeceiro e as que remataban collían o sacho e púñanse a bater nel cunha pedra. Cantábanlle ás que aínda estaban traballando. Cavabas e aínda che quedaban folgos para agarrar o sacho e cantar.
«Cando falas coa xente, diche: «Nós viviamos cantando, iamos cantando aos sitios, mentres traballabamos...» Era unha maneira de facer a vida máis fácil. Que a vida era moi dura. Pensar que a aldea era bucólica e pastoril, nada. Cando se xuntaban para as fiadas acababan cantando e bailando, pero primeiro fiábase»
Esa relación da música co traballo desapareceu. Agora vincúlase, sobre todo, ao lecer, ao entretemento.
Era unha maneira de levar o traballo doutro xeito. Logo, a música tamén é comunicación. As coplas non se botaban porque si. Estou tocando a pandeireta e aquela moza está cun rapaz que antes estivo comigo. Pois canto: «Adivírtete rapaza / cun rapaz que xa foi meu / ti zúgalles os ósos / que a carne cominlla eu». A outra rabeará, e botará unha resposta. Era unha maneira de que os problemas, as rifas e as deficiencias do día a día non quedasen dentro. Non se pode entender a música sen entender o entorno que a xerou.
Ocupou un lugar semellante en todas as culturas. A industria e o capitalismo cámbiano todo.
Todo mudou. A realidade é outra, nin mellor nin peor. Temos que aprender dos tempos de antes e collermos o que nos vale para agora. Eu podo vivir no século XXI pero son galega e teño un pasado. Se o coñezo e se o gozo, achegarei algo ao mundo.
Foi difícil de tomar a decisión de que Leilía superase a mera conservación da tradición e engadise arranxos e outros instrumentos?
Moi difícil. Houbo un debate. Sempre dicimos que Suso de Toro deu o empurrón final. Uns días antes tivéramos unha xuntanza entre nós en que falamos de que facer, que non facer… Por coincidencias, Suso organizaba un programa para A Mandrágora e decidiu levar a Leilía. Reunímonos. Púxose a falar e era como se Suso estivese na nosa reunión e solucionase todas as nosas dúbidas. Aínda que para min o primeiro traballo de Leilía será sempre do que máis orgullosa me sinto. Fomos moi valentes. Facer un disco con música, con arranxos, é máis asumíbel. Pero facer un disco de pandeireta e voz, intentando manter os tons, os xeitos…
A partir do segundo traballo o grupo empeza a ter repercusión. Entrades no circuíto folk. Como foi ese traxecto cunha música tan radical para o ouvido contemporáneo como a vosa?
Os traballos musicados xa se adaptan mellor ao ouvido moderno. Agora todo o mundo sabe o que é unha pandeireteira. Pero cando sacamos o primeiro disco non che era así. Recordo a primeira vez que subimos a un escenario un pouco grande, que foi aquí [en Santiago] na praza de Cervantes, no concurso da Cidade Vella. A praza chea de xente. Subir subimos pero…. a ver como baixamos [ri]. Daquela pensabas na música de Galicia e pensabas en gaita, nunca en pandeireta. Empezaban a sacala os grupos de baile, de onde nacemos nós.
Hai algún lugar de Santiago que xogase un papel importante en Leilía?
Se eu en vez de empezar a bailar en Cantigas e Agarimos cando vin para Santiago empezara noutro sitio, ou se non viñera para Santiago, non sería o que son. O mesmo Felisa ou Merchi. Cando penso en Santiago penso na Cidade Vella. É un sentimento, non é algo lóxico, o que vou dicir, pero estás pedras, este sentir, é como se a música estivese dentro e houbese que sacala para fóra. A forza que ten Santiago non a ten outra cidade.
«Cando penso en Santiago penso na Cidade Vella. É un sentimento, non é algo lóxico, o que vou dicir, pero estás pedras, este sentir, é como se a música estivese dentro e houbese que sacala para fóra. A forza que ten Santiago non a ten outra cidade»
Entrevista extraída do número 8.
A cidade con música
Por PILAR SAMPEDRO
«A miña patria é a miña infancia»
Por JOSÉ ANTONIO LIÑARES
Mulleres Lilas, coirazas de cores
por MANUELA DOMÍNGUEZ
