Ao álbum de Cisneros seguiron outros, como o de Eduardo Chicharro en 1884, o de Hermenegildo Miralles en 1893, os de Ksado e outros, sempre reproducións de monumentos en tons cálidos e suave contraste, inventándose unha cidade morna, pusilánime e triste, de reflexos nocturnos no chan de pedra chovido. Eses fotolibros configuraron para Compostela un repertorio fotográfico característico, que induciu durante décadas determinadas maneiras de encarar a cidade, maneiras que aínda perduran. Efectivamente, os fotógrafos anteriores á cámara automática ofrecían unha imaxe lavada de todo o que puidese significar momento, transición ou cambio. A Compostela así fotografada movíase nun tempo lento, histórico, de séculos. Raramente se vían persoas habitando eses espazos, nin animais, nin carros, nin obxectos. Procurábase unha imaxe fóra do tempo diario, que retratase o inmutábel, os seus monumentos quedos e frontais, testemuñas centenarias do paso efémero e insignificante da vida cidadá. Co tempo, a fotografía foise incorporando aos xornais e revistas e a tantas novas publicacións que ían aparecendo, así que eses coidados e preciosos álbums derivaron en guías ilustradas, compartindo protagonismo a fotografía con textos de sinalados escritores.

Sorprende tanto o repertorio de fotografías de Compostela que Català deixou como o que non deixou, sorprende tanta falta de atención aos motivos e lugares que ata entón configuraban o imaxinario turístico e monumental da cidade. Nin Botafumeiro, nin capelas, nin santos, nin capiteis. A Compostela de Català-Roca está escasamente feita de monumentos, e si de xente. Pero tamén entre a xente Català escolle. Nin dignas autoridades, nin pintorescos peregrinos, nin misas solemnes. Català retrata unha cidade de persoas na vida, cidadáns na rúa, señoras de volta da praza, mulleres con cousas na cabeza, leiteiras de Calo, homes de traxe co cigarro na boca, nenos de mans nos petos, quintos coas mans detrás, un garda que ordena o tráfico, coches estacionados nas rúas, paisanos admirando a fonte dos Cabalos, Coralia e Maruxa de paseo na Ferradura. Lonxe do efectismo e da manipulación, os seus únicos recursos foron o encadramento e a obturación, tentando que cada foto fora unha ‘descrición elocuente’ de si mesma.

Cal pode ser a descrición elocuente da Compostela de hoxe?