Cunha escenografía perfectamente coidada e mantida ao longo de xeracións, centos de xinetes vistosamente engalanados con traxes militares, sombreiros e fitas de cor, levan de porta en porta unha tradición consolidada pola necesidade de autoafirmación da estrutura social de casas, aldeas e parroquias. Na Ulla son, de feito, as parroquias as que marcan os límites e as que manteñen viva ano tras ano esa xenerosa rivalidade entre veciños, festeiros e visitantes. Son elas, ao fin e ao cabo, as que loitan da man duns poucos para recoñecer a celebración da parranda. Estas xornadas de diversión nas que non hai nin noites longas, nin días fríos, nin treboadas, comezan dúas semanas antes do Domingo de Entroido. Entón, os camiños e rueiros vense sorprendidos por unha tropa multicolor, á fronte da cal se sitúan os Xenerais, ao lombo de briosos e engalanados cabalos. Coros, bonitos e vellos, músicos e abandeirados chegan precedidos polos Correos ou Lanceiros. Eles son os encargados de pedir en cada porta a entrada do xefe da tropa, que entoará os seus vivas a cambio dunha achega económica, coa que tamén a parroquia poderá manter viva a tradición outro ano máis.

Chegan entón os atranques. É o momento máis esperado pola veciñanza e visitantes, esa solemne loita dialéctica entre dous ou máis Xenerais, que para algúns é herdeira da pugna entre mouros e cristiáns. Homes e mulleres ataviados con luxo que, envoltos na súa indumentaria militar e baixo a cor de sombreiros e gorretas, recollen con solemnidade e respecto a memoria dos enfrontamentos bélicos que a historia pon nas súas mans.

Tal e como di o calendario festivo, cada parroquia ou aldea ten a consideración de nación independente, mais a súa oposición ás demais non significa ruptura de relacións. Isto queda reflectido, por exemplo, no costume de trocar os traxes dos Xenerais ou as bestas, estabelecendo deste xeito lazos interparroquiais de amizade e veciñanza. Porque o Entroido é algo máis que a súa historia. É unha interpretación atractiva da realidade social e unha crónica a cara descuberta. Nunha manifestación de marcada orixe patriarcal, é o novo papel da muller o que precisamente lle achega á festa un dos seus valores máis significativos. Tampouco sería xusto esquecer os factores puramente atávicos, nin o determinante papel que nesta creación colectiva xogan outros actores como os artesáns, as costureiras ou os xastres, e á par deles os escritores de textos populares.

En todos os concellos desta comarca natural (da que forman parte A Estrada, Vedra, Vila de Cruces, Silleda, Boqueixón, Touro, Santiago de Compostela, Padrón e Teo) os versos constitúen un dos seus bens inmateriais máis prezados. É este un elemento que mudou co paso dos anos para deixar de ser reflexo satírico da propia parroquia ou comarca e transformarse en crítica de acontecementos da actualidade nacional ou internacional; esas ‘faíscas de inconformismo e atranques de aldea recollidos polo pobo’ das que fala o profesor Xesús Alonso Montero e que en moitas ocasións foron perdéndose co tempo.

Unha boa mostra desta memoria é a obra da veciña de Teo Edita Cobas, Cantares e desafíos do Entroido, a única recompilación das coplas, cantares e atranques levados aos camiños ao longo de máis de trinta anos. Porque máis alá dalgunhas referencias literarias nas obras de autores como Fermín Bouza Brey, Manuel García Barros ou Manuel Gómez Reboredo, e de pequenos retratos xornalísticos e imaxes sobre as cores da festa, a verdadeira historia deste patrimonio inmaterial da Ulla aínda está por escribir e por recoñecer. Pero este ben cultural está en perigo ao descansar a súa singularidade no equilibrio entre a posta en escena e uns textos que se refuxian e se esquecen de xeito anónimo en follas voandeiras.