Aos setenta e tres anos, a súa mirada segue a ser tan transparente como profunda, e a súa palabra tan vehemente coma intelixente. É un autor excepcional, cheo de proxectos e enerxía, cuxa obra enche de arte este cuarto número de Coralia. Unha clase maxistral de fotografía que nos devolve por un instante a aquel estudo seu da rúa Nova, que o mestre Martínez converteu no verdadeiro templo da fotografía en Compostela, onde a arte cobraba corpo, como por arte de maxia, en forma de Cibachrome ou Ilfobrome.
Con máis de cincuenta anos de traballo, cuns corenta e cinco mil negativos en arquivo e a autenticidade e a sinceridade como sinais de identidade, Tino Martínez é un referente imprescindíbel da arte galega, grazas a unha obra libre de artificios, que forma parte de títulos como Ofrecidos, Ex-votos, Cámara Barroca ou Prata sobre pedra.
Ter o privilexio de contemplar o seu traballo polo miúdo fainos partícipes da arte en maiúscula da Fotografía.
CULTURA
Como sería unha instantánea da Compostela na que te iniciaches na arte fotográfica? Que escenarios e rostros definirían aqueles primeiros anos entre cámaras?
(Tino suspira antes de responder). Non hai unha, son moitas! Eu teño recordos desde o útero da miña nai e lembro que, cando tiña tres ou catro anos, se dicía que unha persoa xa era vella aos corenta anos. Hoxe, en cambio, aos oitenta estamos coma buxos! Penso que, máis que dun rostro concreto, eu teño memoria dun país pobre, dun país necesitado, da miseria. Un país no que todos necesitabamos axuda, pero no que a amizade e a boa veciñanza eran a norma. Penso que sería iso o que plasmaría a fotografía daquel tempo.
Houbo algún tempo no que pensaras que a túa vocación podía ser outra?
O certo é que eu non cheguei á fotografía de maneira vocacional. Pensa que a miña primeira vocación foi ser xesuíta. Pero foi imposible. Despois, vertín toda a miña ilusión en estudar, pero tampouco puiden facelo, e cando tiña trece anos caín na fotografía como puiden ter caido no transporte!
Como era a túa primeira cámara?
Era unha Yashica Mat-124 que facía 120 e 220, que merquei a prazos. Para pagala tiña que prescindir dunha comida, polo que quedaba sen almorzar ou quedaba ser cear. Vendeuma un tipo polo dobre do que a el lle custara, cando eu tiña que durmir no chan.
A pureza e autenticidade do teu traballo son resultado de toda unha vida de esforzo e dedicación. Cales son os chanzos máis difíciles de acometer? Os primeiros? Os intermedios? Todos?
Son todos. Eu considero que un fotógrafo ten que ser rigoroso, crítico, soñador, e, sobre todo, disciplinado. Marcarme esas premisas custoume moito, pero sempre foron o meu norte como fotógrafo.
Se a obra reflicte a esencia do seu autor, con que temática te identificas máis?
Coa antropoloxía, sen dúbida. Na fotografía antropolóxica estamos falando das persoas, non de paisaxes, non de cousas sen vida. A relación coa persoa é moi importante para min. De sempre me chamou a atención poderosamente o retrato de preto, o primeiro plano, os ollos, e aí foi onde me centrei. Abofé que a antropoloxía é a miña área favorita, sen desmerecer outros tipos de fotografía nos que tamén traballei arreo.
Entre todos os recunchos composteláns que nos tes descuberto, cal é ese que non te cansas de ollar?
A Quintana, sen dúbida; sobre todo de noite. A Quintana en todas as estacións.
Que historia nos contarían de ti as fotografías do teu arquivo, ao longo de todos estes anos?
Esa historia non depende de min, depende de quen as mira, e hoxe a xente, en xeral, está baleira. Hoxe ves unha fotografía ou unha pintura, hoxe escoitas unha melodía, e non te detés a pensar como naceu, ou canto terá sufrido o seu autor para creala. Para mirar unha obra, a que sexa, tes que ter un mínimo de sensibilidade, que hoxe escasea.
Entre todos os recunchos composteláns que nos tes descuberto, cal é ese que non te cansas de ollar?
A Quintana, sen dúbida; sobre todo de noite. A Quintana en todas as estacións.
Desde 2015 os artistas están a volver a súa mirada outra vez cara á fotografía analóxica. Pode significar isto unha nova época para a fotografía química ou será unha moda pasaxeira?
A min encantaríame que volvera para quedar, pero penso que é un snobismo. Hoxe xa non quedan mestres que poidan ensinar e a xente tampouco ten moito interese en aprender. Sacar adiante a fotografía química require moito tempo de laboratorio, moito tempo de experimentación, e máis diñeiro que a fotografía dixital. Ben podería ser unha moda pasaxeira para presumir que se fai fotografía analóxica! Facer fotografías é unha cousa, e facer Fotografía outra.
De todos os tipos de fotografía nos que te tes mergullado con éxito, cal che ten dado máis satisfaccións?
A liña persoal. Evidentemente, o diñeiro é necesario para vivir. Teño dous fillos aos que tiven que dar carreira e unha familia que sacar adiante, pero a min nunca me gustou a fotografía social. Con certeza, é a fotografía persoal a que me dá as maiores satisfaccións; unha fotografía que facía fóra de horario, os sábados e domingos, e tamén pola noite. Eu empecei a facer nocturnos en branco e negro arredor do ano 80. Daquela, dedicáballe ao traballo diúrno entre 12 e 14 horas, e parecíame que durmía moitas horas, así que empecei a traballar nos nocturnos de inverno, o que supuña saír tarde para evitar coincidir cos camións da limpeza. Deitábame ás tres ou catro da mañá e levantábame ás sete. Era o sacrificio dun tolo; non hai máis.
Hai unha idade perfecta para o retrato, e, como contaba José Luis Alvite, ese momento ten lugar cando xa se cantaruxa o epitafio?
A José Luis uníame unha profunda amizade. Era un fenómeno que escribiu sobre min algúns relatos encantadores. Mais eu son da opinión de que calquera idade é boa para o retrato. Ten retrato un neno como o ten un ancián. Certo é que retratar a un ancián con engurras e cabelo branco, como o meu, é moito máis atraente, pero hai que facelo con coidado e evitar ridiculizar ás persoas. Eu odiei sempre o «33», o «patata», o «hai que saír sorrindo». Odiei todas esas pautas ata o punto de vetalas. Detrás dun bo retrato sempre hai moito respecto.
Desde o seu nacemento, a fotografía tivo unha presenza moi destacada no tránsito da sociedade visíbel a sociedade invisíbel. A morte é un tema profundamente galego e unha materia de grande intensidade e verdade dentro da túa obra. Son os ofrecidos fundamentais na túa traxectoria?
Os ofrecidos representan un apartado importantísimo na miña alma; desde que en 1969 arranquei con este traballo antropolóxico, ocupan un lugar realmente importante. Aínda que eu non falaría da morte como tema, porque en realidade é un traballo centrado na vida e na saúde. O señor, señora ou neno que vai dentro dun ataúde sente que se salvou. É, pois, unha cerimonia coa que se celebra a vida, non a morte.
A noite máis fermosa de Compostela é a que captan os teus nocturnos. Dirías que Santiago é unha cidade agradecida cos seus artistas vivos ou a monumentalidade da súa pedra endurece aos seus habitantes?
Para ver a monumentalidade da pedra ou de calquera outra cousa hai que ter un pouco de sensibilidade, e diso estamos moi escasos. En Santiago hai un momento durante a posta de sol no que o azul frío do ceo se destaca entre os tons cálidos das iluminacións artificiais. Chegar a esta conclusión custoume anos, custoume diñeiro, custoume «la de Dios!» e cheguei a identificar ese momento, que dura entre quince e vinte minutos, a través da interpretación visual. Hoxe a luz descoñécese e, para ser fotógrafo, hai que coñecer a luz; descoñécese a reacción da luz diante de cada película, e como vai reaccionar o químico co que vas procesar. É cuestión de probar e probar e probar… Non é como ti o ves, é como é. Se estandarizas o proceso, chegas a facer un nocturno nun cuarto de hora, cando antes che levaba días. A fotografía química e a fotografía dixital son o mesmo ou non se parecen en nada? En nada. Non se parecen en nada.
E, pensando nos novos valores, que cres que é máis importante hoxe para chegar lonxe na profesión? Botar todas as horas do mundo traballando, contar con boas amizades nas altas instancias, saír fóra…?
Saír ao mundo e sacrificarse, porque sen sacrificio non hai traballo; sen traballo todo é incerteza, e a incerteza véncese a forza de traballo. Para chegar lonxe na fotografía tes que ser crítico e tes que ser soñador, pero tamén tes que ser disciplinado. Non se pode dicir «vou ver se fago fotografías». Non! Saír e disparar non é facer fotografía. A Fotografía hai que poñela en maiúscula e en singular.
Entrevista extraída do número 4.
Manuel Rivas
O escritor activista
Budiño
O mestre do vento
Katuxa Platero
«Unha xoia tente que namorar»
